एकल संक्रमणीय मत प्रणाली

यो मतदाताले आफ्ना उम्मेदवारलाई प्राथमिकताका आधारमा मतदान गर्ने पद्धती हो । तीन वा तीन भन्दा बढी उम्मेदवार चुनीनुपर्ने अवस्थामा मात्र यो पद्धती लागु गर्न सकिन्छ । सर्वप्रथम सन् १८५१ मा थोमस हेयरले "Election of the Representative" पुस्तकमा यस निर्वाचन प्रणालीको बारेमा उल्लेख गरेको पाइन्छ । एकल संक्रमणीय मत प्रणालीमा मतदाताहरुले निर्वाचित हुने सदस्यको संख्या अनुसार उम्मेदवारलाई क्रमशः प्राथमिकताका आधारमा मत दिन्छन । यो प्रणाली वि.सं. २०४७ सालको संविधान पछि माथिल्लो सदनको चुनावका लागि नेपालले अभ्यास गरिसकेको छ । हाल नेपालको राष्ट्रिय सभाको निर्वाचनमा महिला र खुल्ला पदको निर्वाचन एकल संक्रमणीय प्रणालीका आधारमा हुने व्यवस्था छ ।

उदाहरणका लागि ३ जना चयन गर्नुपर्ने हो तर जम्मा उम्मेदवार संख्या ५(A,B,C,D,E) छ भने उम्मेदवारहरुमध्ये ५ जनालाई नै मतदाताहरुले १,२,३,४,५ गरी प्राथमिकताका आधारमा मत खसाल्छन । निर्वाचित हुनका लागि निश्चित मत संख्या अर्थात कोटा तोकिन्छ । त्यसका लागि तलको सुत्र प्रयोग गरिन्छ ।

माथिको उदाहरणमा यदि कुल सदर मत = २० भए र निर्वाचित हुने सदस्य संख्या ३ हुँदा निर्वाचित हुन आवश्यक मत संख्या = ६ हुन आउँछ । मानौँ मतदानको आँकडा निम्न बमोजिम थियो ।

मत संख्या	xxxx	xx	xxxxx xxx	xxxx	x	x
पहिलो प्राथमिकता	A	B	C	C	D	E
दोस्रो प्राथमिकता		A	D	E

यहाँ मानौँ, तेस्रो प्राथमिकतामा मत दिने कोहि थिएनन् । यस्तो अवस्थामा उम्मेदवारको छनौट तपसिल बमोजिम हुन्छ ।

उम्मेदवार	A	B	C	D	E	कैफियत
प्रथम चरण	xxxx	xx	xxxxx xxxxx xx	x	x	यहाँ C ले १२ मत प्राप्त गरी निर्वाचित भएको छ । आवश्यकता भन्दा बढी प्राप्त गरेको ६ मत दोस्रो प्राथमिकतामा रहेको D मा सर्दछ ।
दोस्रो चरण	xxxx	xx	निर्वाचित	xxxxx	xxx	यहाँ दोस्रो प्राथमिकतामा रहेको D मा C ले प्राप्त गरेको १२ मत मध्ये ८ मत गएको छ । त्यसैले (८/१२)*६=४ मत D ले प्राप्त गर्दछ र D को जम्मा मत ४+१=५ हुन्छ । त्यसैगरी E मा C ले प्राप्त गरेको १२ मत मध्ये ४ मत गएको छ । त्यसैले (४/१२)*६=२ मत E ले प्राप्त गर्दछ र E को जम्मा मत २+१=३ हुन्छ ।
तेस्रो चरण	निर्वाचित	*	निर्वाचित	निर्वाचित	*	यहाँ B ले न्युन मत प्राप्त गरेकोले उ विजयी हुने सम्भावना नभएकोले उसको मत दोस्रो प्राथमिकतामा रहेको A मा सर्दछ । र यसै गरी E को मत पनि न्युन भएकोले यहाँ D विजयी हुन पुग्दछ । यसरी तीन जना उम्मेदवार A,C,D विजयी हुन्छन ।

कोटाभन्दा बढी मत प्राप्त गर्ने उम्मेदवारको वा जित्ने सम्भावना नै नहुने गरि कम मत ल्याएका उम्मेदवारहरुको मत दोस्रो प्राथमिकताको उम्मेदवारमा हस्तान्तरण हुन्छ । यसो गर्दा मत खेर जाँदैन ।